Ortopedik protez ve ortezler, hem hastalar hem de sağlık profesyonelleri için ortopedik tedavinin önemli bir parçasıdır. Protezler, kaybedilen uzvun işlevini geri kazandırır. Ortezler ise zayıflamış veya yaralanmış vücut bölümlerine destek sağlar. Günümüzde teknolojinin ilerlemesiyle birlikte ortopedik protez ve ortezler, hastaların yaşam kalitesini artırmakta ve sağlık uzmanlarına tedavide güçlü çözümler sunmaktadır. Bu makalede ortopedik protez ve ortez kavramlarını detaylı şekilde ele alacak; türlerini, kullanım alanlarını ve rehabilitasyon sürecini açıklayacağız. Bu kapsamlı rehber, hem hastalara hem de sağlık profesyonellerine fayda sağlar. Ortopedik protez ve ortezlerle ilgili merak edilen soruları yanıtlar ve uzman ipuçları sunar.
İçindekiler
- Ortopedik Protez Nedir?
- Ortez Nedir?
- Ortopedik Protez ve Ortez Arasındaki Farklar
- Ortopedik Protez Türleri
- Ortez Türleri
- Ortopedik Protez ve Ortez Hangi Durumlarda Kullanılır?
- Protez ve Ortez Uygulama Süreci
- Rehabilitasyon Süreci ve Önemi
- Protez ve Ortez Kullanımında Dikkat Edilmesi Gerekenler
- Sonuç
- Sıkça Sorulan Sorular (SSS)
Ortopedik Protez Nedir?
Ortopedik protez, vücuttaki eksik bir uzvun yerine geçen yapay bir uzuvdur. Doğuştan uzuv eksikliği, kaza veya hastalık sonucu amputasyon gibi durumlarda protezler devreye girer. Protezler, kol veya bacak kaybı yaşayan hastaların günlük aktivitelerini yeniden yapmasını sağlar. Bağımsızlıklarını büyük ölçüde geri kazanmalarına yardımcı olur. Hastanın anatomisine ve ihtiyacına göre özel olarak tasarlanıp üretilir. Modern ortopedik protezler, hafif malzemeler ve gelişmiş eklem mekanizmalarıyla doğal hareketleri taklit eder.
Ortez Nedir?
Ortez, vücudun mevcut bir bölgesine destek, stabilizasyon veya düzeltme amacıyla uygulanan tıbbi destek cihazıdır. Ortezler, kasların, eklemlerin veya kemiklerin yeterince destekleyemediği durumlarda devreye girer. Örneğin, diz bağ yaralanması yaşayan bir sporcunun rehabilitasyon sürecinde kullandığı dizlik bir ortezdir. Aynı şekilde, bel fıtığı veya omurga eğriliği (skolyoz) durumlarında kullanılan korseler de ortez kategorisine girer. Ortezler, doğru kullanıldığında ağrıyı azaltmaya, düzgün postürü korumaya ve hareket kapasitesini artırmaya yardımcı olur.
Ortopedik Protez ve Ortez Arasındaki Farklar
Protezler ve ortezler, her ikisi de rehabilitasyon ve ortopedik bakımda önemli rol oynasa da, işlev ve kullanım amaçları bakımından farklılık gösterir. Aşağıda ortopedik protez ile ortez arasındaki temel farklar listelenmiştir:
- İşlev: Protez, kayıp bir vücut parçasının yerini alırken; ortez, var olan bir vücut kısmını destekler veya hizalar.
- Kullanım Amacı: Protezler, amputasyon sonrası eksik uzvun işlevini geri kazandırır. Ortezler ise kas zayıflığını, eklem problemlerini veya deformiteleri düzeltir ya da ilgili bölgeyi sabitler.
- Örnekler: Yapay bacak ve yapay kol, protez örnekleri arasındadır. Dizlik, boyunluk, el bileği ateli ve ayak bileği breysleri ise ortez örnekleri arasında yer alır.
- Uygulama Şekli: Protez takılması genellikle amputasyon sonrasında özel ölçüm ve üretim süreci gerektirir. Ortezler ise hazır ya da kişiye özel üretilebilen, genellikle cerrahi işlem gerektirmeyen destek ürünleridir.
Ortopedik Protez Türleri
Ortopedik protezler, vücudun hangi bölgesi için tasarlandığına ve amacına göre farklı kategorilere ayrılır. Başlıca protez türleri şunlardır:
- Alt Ekstremite Protezleri: Bacak protezleri, diz altı (transtibial) ve diz üstü (transfemoral) protezler olarak ikiye ayrılır. Bu protezler, bacağını kaybeden hastalar için özel olarak tasarlanır. Diz eklem mekanizmasını ve ayak bileği hareketlerini taklit eden parçalar içerir.
- Üst Ekstremite Protezleri: Kol veya el protezleri, kaybedilen uzuvları taklit eden cihazlardır. Omuzdan, dirsekten veya el bileğinden itibaren eksik olan bölgenin işlevini destekler. Örneğin, bir kol protezi, hastanın dirsek ve el hareketlerini özel eklem mekanizmalarıyla sağlar. El protezleri ise kavrama fonksiyonu sunarak günlük aktiviteleri kolaylaştırır.
- Eklem Protezleri (Ortopedik İmplantlar):Diz protezi ve kalça protezi gibi cerrahi olarak vücuda yerleştirilen yapay eklemler, ortopedik protezler arasında yer alır. Bu tür protezler, ileri derecede eklem kireçlenmesi veya hasarı olan hastalar için geliştirilmiştir. Amacı, ağrısız hareket kabiliyeti sağlamak ve hastaların yaşam kalitesini artırmaktır.
- Kısmi Protezler: Ayak veya elin bir kısmının kaybı durumunda kullanılan, sadece eksik kısmı tamamlayan protezlerdir. Örneğin, ayak parmak protezi veya kısmi ayak protezi, hastanın dengesini ve yürümesini kolaylaştırır.
Ortez Türleri
Ortezler de kullanım bölgelerine ve amaçlarına göre çeşitli türlere ayrılır. Başlıca ortopedik ortez türleri şöyledir:
- Alt Ekstremite Ortezleri: Ayak bileği ve diz için kullanılan destekler bu gruba girer. Örneğin, ayak bileği ortezi (AFO) ayağı ve bileği sabitler. Dizlik veya diz breysi ise diz eklemini stabil hale getirir ve yaralanma sonrası rehabilitasyonu destekler.
- Üst Ekstremite Ortezleri: Kol, dirsek ve el bileği için tasarlanan atel ve destekleri içerir. Örneğin, el bileği ateli bileği sabitleyerek tendinit gibi rahatsızlıklarda iyileşmeye yardımcı olur; omuz ortezleri ise omuz çıkığı sonrası eklemi korur.
- Omurga Ortezleri: Omurga (bel, sırt ve boyun) için kullanılan korseler ve boyunluklar bu sınıftadır. Skolyoz korsesi, omurga eğriliğini düzeltmeye yardımcı olurken; boyunluk, boyun zedelenmelerinde hareketi kısıtlayarak iyileşmeyi destekler.
- Ayak Ortezleri (Ortotik Tabanlıklar): Ayakkabı içine yerleştirilen özel tabanlıklar, düztabanlık gibi ayak deformitelerinde düzgün basışı destekler ve ağrıyı azaltır.
- Fonksiyonel Ortezler: Felç veya sinir yaralanması sonucu oluşan kas güçsüzlüğünde, hareketi kolaylaştırmak için kullanılan özel cihazlardır. Örneğin, el fonksiyonlarını kısmen yitirmiş bir hastanın parmak hareketlerini destekleyen dinamik el ortezleri bu gruptadır.
Ortopedik Protez ve Ortez Hangi Durumlarda Kullanılır?
Ortopedik protez ve ortezler, çeşitli sağlık sorunlarının tedavisinde önemli bir rol oynar. Hangi durumlarda protez veya orteze ihtiyaç duyulabileceğine dair bazı örnekler şunlardır:
- Amputasyon Sonrası: Trafik kazası, savaş yaralanması ve diyabet komplikasyonları, uzuv kaybına neden olur. Bu durumlarda hastalar protez kullanarak kaybettikleri işlevleri geri kazanır. Ampute edilen uzvun yerine takılan protez, hastanın hareket kabiliyetini yeniden kazanmasına yardımcı olur.
- Doğuştan Anomaliler: Bazı bireyler doğuştan bir uzvu eksik ya da gelişmemiş şekilde dünyaya gelir. Bu durumda, erken yaşlardan itibaren uygun protezler çocuğun gelişimini ve hareketliliğini destekler.
- Eklem Bozuklukları ve Kireçlenme: İleri derece eklem kireçlenmesi (artroz) veya ciddi eklem yaralanmalarında diz, kalça gibi eklemlere takılan ortopedik implant protezler (örn. diz protezi) hastanın ağrısız hareket etmesini sağlar.
- Kas ve Sinir Sistemi Hastalıkları: İnme (felç) geçiren hastalar veya kas güçsüzlüğü yaratan nörolojik hastalıklar, fonksiyon kaybına yol açabilir. Düşen ayak sendromunda ayak bileği ortezi, el fonksiyonu kaybında ise el ortezi kullanılarak hastanın fonksiyonel becerileri artırılır.
- Ortopedik Yaralanmalar: Spor yaralanmaları, bağ kopmaları veya kırıklar sonrasında iyileşme sürecinde ortezler kullanılarak ilgili bölgenin hareketi kontrol altına alınır. Örneğin, ön çapraz bağ ameliyatı geçiren birinin rehabilitasyonunda dizlik kullanımı sık görülür.
- Omurga Problemleri: Skolyoz (omurga eğriliği) tedavisinde korse, omurgayı destekler ve eğriliğin ilerlemesini önler. Omurga kırıklarında ise iyileşme sürecinde vücudu dik tutan ortezler kullanılır.
Protez ve Ortez Uygulama Süreci
Bir protezin veya ortezin başarılı şekilde kullanılabilmesi için doğru bir uygulama süreci gereklidir. Bu süreci, ortopedi uzmanı, protez-ortez teknikeri ve fizyoterapist gibi uzmanlardan oluşan multidisipliner bir ekip yönetir. Genel olarak protez/ortez uygulama süreci şu adımlardan oluşur:
- Değerlendirme ve Planlama: Öncelikle ortopedi doktoru hastayı muayene eder ve ihtiyaçlarını belirler. Hangi tür protez veya ortezin uygun olduğuna karar verilirken hastanın fiziksel durumu, yaşam tarzı ve beklentileri dikkate alınır.
- Ölçü ve Tasarım: Protez veya ortez uygulaması için, protez-ortez uzmanı (ortez-protez teknikeri) hastadan ölçüler alır. Bu aşamada, alçı kalıplar, 3D tarama veya dijital modelleme yöntemleri kullanılarak ölçü alınır. Ölçülere göre cihaz tasarlanır.
- Üretim: Tasarımı tamamlanan protez/ortez, özel malzemeler kullanılarak üretilir. Karbon fiber, silikon, titanyum gibi hafif ve dayanıklı malzemeler protez ve ortez yapımında sıkça kullanılır.
- Prova ve Uyum: Cihaz hazır olduktan sonra hastaya prova ettirilir. Bu aşamada, gerekliyse düzeltmeler yapılır. Özellikle protezlerde, hastanın cilde temas eden kısımlarında rahatlık ve uyum çok önemlidir. Ortezlerde ise doğru hizalama ve yeterli destek sağlandığından emin olunur.
- Eğitim ve Rehabilitasyon: Protez veya ortez kullanmaya başlayan hastalar, cihazı nasıl takıp çıkaracaklarını ve nasıl kullanacaklarını öğrenir.
- İzlem ve Bakım: Hasta, protez veya ortez ile yaşamına devam ederken belirli aralıklarla kontrol muayenelerine girer. Cihazın bakımı, ayarlamaları ve gerekiyorsa yenilenmesi için takip önemlidir. Düzenli kontroller, cilt problemlerini veya cihazdaki aşınmaları erken tespit eder.
Rehabilitasyon Süreci ve Önemi
Protez veya ortez kullanımı, etkili bir rehabilitasyon programı ile desteklendiğinde en iyi sonuçları verir. Fizik tedavi ve rehabilitasyon, hastanın yeni cihazına uyum sağlaması, kas gücünü ve esnekliğini artırması açısından vazgeçilmezdir. Özellikle protez kullanan hastalar, yürüme eğitimi alır, denge çalışmaları yapar ve koordinasyon egzersizleri uygular. Ortez kullanan hastalarda, cihazın doğru kullanımı büyük önem taşır. Hedeflenen tedavi amacına ulaşmak için fizyoterapistler gözetiminde egzersizler uygulanır. Rehabilitasyon sürecinde sabır ve düzenli çalışma gereklidir. Ayrıca, psikolojik destek de önemlidir. Uzuv kaybı yaşayan veya kronik bir rahatsızlıkla mücadele eden bireylerde moral ve motivasyonun yüksek tutulması, tedavi başarısını artırır.
Protez ve Ortez Kullanımında Dikkat Edilmesi Gerekenler
Hem hastaların hem de sağlık profesyonellerinin, protez ve ortez kullanımında bazı önemli noktalara dikkat etmesi gerekir. Bu noktalar, cihazın ömrünü uzatmak ve hastanın sağlığını korumak açısından kritiktir:
- Cilt Bakımı: Protez kullanan hastalar, protezin temas ettiği cilt bölgelerini her gün kontrol etmelidir. Kızarıklık, yara veya tahriş belirtileri erken fark edilirse önlem alınabilir. Ortez kullananlar da cilt temizliğine ve hijyenine özen göstermelidir.
- Doğru Kullanım: Cihazın üreticisi veya sağlık profesyoneli tarafından verilen talimatlara uyulmalıdır. Protez veya ortez yanlış takılırsa ya da hatalı kullanılırsa, hem cihaz zarar görür hem de hasta yaralanır. Sağlık profesyonelleri, hastaya cihazın kullanımı konusunda kapsamlı eğitim vermelidir.
- Aşırı Yüklenmeden Kaçınma: Protez ya da ortez kullanırken, ilgili uzvu aşırı zorlayacak aktivitelerden kaçınılmalıdır. Örneğin, diz protezi ameliyatı geçiren bir kişinin doktor onayı olmadan koşma gibi yüksek etkili sporlara başlamaması gerekir. Op. Dr. Özgür Oktay Nar, protez kullanan hastaların kademeli olarak aktivite seviyelerini artırmalarını ve vücutlarının tepkilerini izlemelerini önermektedir.
- Düzenli Kontrol: Protez ve ortezler zamanla yıpranır veya hastanın durumundaki değişikliklere bağlı olarak ayar gerektirir. Bu nedenle, düzenli aralıklarla ortopedi uzmanına veya protez-ortez teknikerine kontrol ettirilmelidir. Gerekirse cihazın yenilenmesi veya parça değişimi sağlanmalıdır.
- Yaşam Tarzı Uyarlamaları: Hastalar, protez veya ortez ile yaşamlarını kolaylaştırmak için evlerini ve günlük alışkanlıklarını gözden geçirmelidir. Örneğin, ev içinde kaymaz halı kullanmak, banyoda tutunma barları yerleştirmek gibi önlemler alınır. Bu uyarlamalar, cihaz kullanımıyla güvenliği ve rahatlığı artırır.
Sonuç
Ortopedik protez ve ortezler, doğru endikasyonla ve bilinçli kullanım ile hastaların hayatında büyük fark yaratabilir. Bu cihazlar, hem fiziksel hem de psikolojik açıdan destek sağlar. Kişinin yeniden aktif bir yaşama dönmesine yardımcı olur. Bu kapsamlı rehberde, protez ve ortezlerin tanımından türlerine kadar birçok konuya değindik. Ayrıca, kullanım süreci ve rehabilitasyon hakkında detaylı bilgiler sunduk. Dolayısıyla protez veya ortez kararı ve uygulaması mutlaka uzman bir doktorun değerlendirmesiyle yapılmalıdır.
Sıkça Sorulan Sorular (SSS)
Ortopedik protez ile ortez arasındaki fark nedir?
Ortopedik protez, vücutta eksik olan bir uzvun yerini alan yapay uzuvdur. Örneğin, bir bacağın kesilmesi sonrası takılan yapay bacak bir protezdir. Ortez ise var olan bir uzvu veya vücut bölgesini destekleyen cihazdır; örneğin diz sakatlığında kullanılan dizlik bir ortezdir. Kısaca, protez kayıp bir uzvu yerine koyar, ortez mevcut olanı destekler.
Protez kullanmaya alışmak ne kadar sürer?
Proteze alışma süresi kişiden kişiye değişir. Genellikle ilk birkaç hafta, hatta ilk birkaç ay, hastalar için bir uyum dönemidir. Bu süreçte fizyoterapist eşliğinde yürüme ve denge egzersizleri yapmak önemlidir. Zamanla hastalar protezlerini vücutlarının bir parçası gibi hissetmeye başlar.
Ortezler ne kadar süre kullanılmalıdır?
Ortez kullanım süresi, rahatsızlığın türüne ve tedavi hedefine bağlıdır. Bazı ortezler kısa süreli olarak kullanılır. Örneğin, bir yaralanma sonrası birkaç hafta boyunca takılır. Ancak bazı ortezler uzun süreli kullanım gerektirir. İlerleyici bir omurga eğriliğinde kullanılan skolyoz korsesi buna örnektir ve yıllarca kullanılır. Doktorunuz, ortezi ne kadar süre ve hangi koşullarda kullanmanız gerektiğini size özel olarak belirtecektir. Önemli olan, doktor tavsiyesine uymak ve belirtilen süre boyunca düzenli kullanımı sürdürmektir.
Protez ve ortezlerin bakımı nasıl yapılır?
Protez ve ortezlerin uzun ömürlü ve güvenli olması için düzenli bakım şarttır. Protezlerin eklem noktalarını ve hareketli parçalarını belirli aralıklarla kontrol ettirmek, gerekirse yağlamak gerekir. Ayrıca protezin silikon kılıf gibi parçaları varsa, bunlar temiz tutulmalıdır. Ortezlerin ise kayışları ve cırt cırtlı bantları düzenli olarak kontrol edilmelidir. Cihazların temiz ve kuru kalması, ter veya kir birikmemesi önemlidir.
Ortopedik protezler ve ortezler pahalı mıdır?
Protez ve ortezlerin maliyeti, türüne, kullanılan malzemelere ve teknolojik özelliklerine göre çok değişkenlik gösterir. Basit bir hazır ortez uygun maliyetliyken, ileri teknoloji ürünü biyonik bir protez oldukça pahalı olur. Türkiye’de Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK), tıbbi gereklilik halinde temel protez ve ortezlerin maliyetini kısmen karşılamaktadır.
Youtube Videolarım
